2021 წლის დასაწყისში კუნსტჰალე თბილისმა საქართველოს ღია საზოგადოების ფონდის მხარდაჭერით ჩაატარა ონლაინ ვორქშოპი სათაურით: „ახალი სტრატეგიები კრიტიკულ აზროვნებაში და ხელოვნებაზე წერა.” ვორქშოპს უძღვებოდნენ ნიუ-იორკში მცხოვრები ხელოვანი ლევან მინდიაშვილი და ლონდონელი ხელოვნებათმცოდნე და კურატორი ვია სკანგალე.
ორთვიანი კურსის განმავლობაში მონაწილეები გაეცნენ ისეთ ბაზისურ კონცეფციებს, როგორიცაა: პოსტიდენტობა, ინტერსექციონალიზმი და დეკოლონიზაცია. ამ პარამეტრების საფუძველზე და დამხმარე ლიტერატურის გამოყენებით, კურსის მონაწილეებმა განიხილეს თანამედროვე ქართულ ხელოვნებაში მიმდინარე პროცესები, მათი ესსეები, ერთგვარად, ქართული კრიტიკული ენის განახლების და კონცეპტუალური საფუძვლის შექმნის მცდელობაა. ეს მცირე ესსეები ამ მოკლევადიანი ვორქშოპის შედეგია.
პირველ ჯერზე გადავწყვიტეთ, წარმოგიდგინოთ გვანცა ჯგუშიას ესსე “ქირავდება ოკეანე”.
შესანიშნავად მახსოვს ყველა ის ადგილი, სადაც ოდესმე მიძინია, გარდა პირველისა, რომელიც იქნებოდა ჩემი პირველი და უკანასკნელი ნამდვილი სახლი. 2 წლის ასაკში ერთადერთი ნათელი სურათი, რასაც ვიხსენებ, არის დელიკატური შუშის ჭაღი, ფორმით ქალის მკერდის მსგავსი, ყოველ შემთხვევაში, ჩემს ბავშვურ აღქმაში. მსუბუქი რძისფერი შუქი, უდარდელობას რომ სძენდა გარემოს, ნათელს ხდიდა, რომ აქ უსაფრთხოდ შემეძლო ძილი.
მოგვიანებით მხოლოდ ეს კონკრეტული რეტროსპექციული ეპიზოდი გამოდგა ნოსტალგიის პრაქტიკულ გამოცდილებად, მისი პირველადი ფორმით (ნოსტოსი = სახლში დაბრუნება, ალგია = ტკივილი, დაავადება), როცა სახლი უტოლდება ინტიმურ თავშესაფარს და მოდუნების იდეას. სუბსტრატის/სუბსტანციის შეუსაბამობას ორ ტერმინს ‘home’ და ‘house’ შორის, რაც ქართულად ორივე შემთხვევაში ითარგმნება როგორც ‘სახლი’, არ გაუმარტივებია საკითხი და ამოცანა, მეპოვნა ჩემებური განმარტებები: სახლის, სახლში ყოფნის შეგრძნების, ან ჩემს ცნობიერებაში ამ ფენომენის შესაძლო არქონის შესახებ. სანამ ‘სახლს’ გონისთვის მიუწვდომელ ობიექტად – ნოუმენად გამოვაცხადებ და ამით თანამედროვეობის ნიჰილისტურ ორმოს უფრო ღრმად გავთხრი, მსურს, აღვიდგინო ფიზიკურ საცხოვრებელთან დაკავშირებული მოგონებები და დავუშვა, რომ მათ შეიძლება რაიმე გავლენა ჰქონოდათ ‘სახლის’ ჩემეულ აღქმაზე.
კონტექსტისთვის, ზემოხსენებულ დროს (2002 წ.) ადგილობრივ არჩევნებში გაიმარჯვა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ლიდერმა. მის კორუმპირებულ მმართველობაში შეიქმნა პოლიტიკური შავი სია, რომელშიც ერთ-ერთი იყო მამაჩემი. იგი დაიბლოკა საჯარო სამსახურებიდან, რამაც გამოიწვია ოჯახის ფინანსური გაკოტრება. აქ დაიწყო ჩვენი ფსევდო-მომთაბარე მოგზაურობა ნაქირავებ ბინებში, რომლებიც მფლობელობის ერთ-ერთი ყველაზე კომპლექსური ფორმაა. განა რაიმე სხვა მოქმედება უფრო პოეტურად ჟღერს, ვიდრე ყოველთვიური გადასახადის გადახდა იმისთვის, რომ თავშესაფარს სახლი უწოდო? საერთოდ არის კი ის ნამდვილად სახლი, სანამ სხვის მფლობელობაშია, ან რამდენად არის? შეიძლება თუ არა, ნაქირავები ფართის მოშინაურება? შეიძლება სენტიმენტები გაკავშირებდეს სივრცესთან, როდესაც კედლის გახვრეტაც კი არ შეგიძლია ნახატის ჩამოსაკიდად?
ადრეული წლებიდან, ჩემმა გამოცდილებებმა სახლის სუბსტანცია გამოაწრთეს თხევად ფორმაში. ვინაიდან აბსტრაქტული კონცეფცია მუდმივ მეტამორფოზაშია, ეს ართულებს დაიჭირო შინაგანი (მუცლისეული) განცდა სახლისა. თეორიულად მე მას ლიმფური გაგებით ვუყურებ, სისტემას, რომელიც ატარებს ყველა ჩვენს ნარჩენ პროდუქტს, მუდმივად ახარისხებს და ანახლებს მათ, გადაამისამართებს ერთი მატერიალური ადგილიდან მეორეში. თუ თქვენი საარსებო ინვენტარის ჩამონათვალი მოცემულია შემოსაზღვრულ შიდა სივრცეში, გონივრული დროით, ის ტექნიკურად შეგვიძლია მოვიაზროთ სახლად, სანამ არ წავაწყდებით ამგვარი აზროვნების ჩავარდნას, როდესაც სახლიდან გადასვლის დროს რაიმე ნივთი გრჩებათ და მას უკან ვეღარ იბრუნებთ. ეს განსხვავდება ქუჩაში ნივთის დაკარგვისგან ან ავტობუსში დავიწყებისგან, რადგან იგი დატოვეთ თქვენს სახლში, თქვენს უჯრაში ან სამალავში და უცებ გააცნობიერეთ, რომ ნახსენები სიის ობიექტი კი არ გადაადგილდა, არამედ თქვენ ექვემდებარებით მუდმივ დისლოკაციას.
დროის საკითხია, სანამ გასართობად გექცევათ უკანასკნელი მოიჯარის დანატოვარ ნივთებში ქექვა, ფიქრობთ, განზრახ დაგიტოვათ ისინი საპოვნ ‘განძად’ თუ შეფარულად ატარებენ გადაკარგულობის სიმძიმეს. ჩემი პირველი შეხება ასეთ მოვლენასთან იყო ფუტკრის სანთლის დიდი ბლოკის მითვისება, რამაც წამაქეზა ძერწვა დამეწყო. ასე გადმომეცა ახალი ჰობი, საკმაოდ საგვარეულო გაგებით. პირველი, რაც მე გამოვძერწე იყო ტრადიციული მართლმადიდებლური სანთელი, რომელსაც ანთებ ლოცვების დროს შენი სამეზობლოს ეკლესიაში, სადაც შენს ოჯახს ჰყავს მიკუთვნებული მღვდელი. ერთხელ, როდესაც ვკითხე ჩემს ძალიან რელიგიურ მამას, ჩვენ რატომ არ გვყავდა სულიერი მოძღვარი, მოსალოდნელი პასუხი გამცა, რომ ეს არ იქნებოდა დიდად პრაქტიკული, რადგან, ალბათ, იქ საკმარისად დიდხანს არ დავრჩებოდით. ჩემთვის მორიგი იმედგაცრუება აღმოჩნდა, როცა თონის პურის ჯიხურის გამყიდველი არ მატანდა პურს გადაუხდელად, როგორც სხვა ბავშვებს, რადგან მან იცოდა, რომ ისინი ამ უბანში ცხოვრობდნენ და შეეძლოთ ხურდების მოგვიანებით ანაზღაურება. შესაძლოა, ტერმინი სახლი უდრის პრივილეგიას, მუდმივად იყო დამოწმებული.
როგორც რუმინელი ფილოსოფოსი ელიადე განმარტავს: „ის თავშესაფარზე ბევრად მეტია; სახლი არის ჩვენი გრავიტაციული ცენტრი “…. უძრავი ცენტრის გარეშე, ადამიანი არა მხოლოდ თავშესაფრის არმქონეა, არამედ არყოფნაშია დაკარგული, არარეალობაში. “თუ ჩვენ ვიღებთ ამ წინადადებას, მუდმივი საცხოვრებლის უარყოფის გლობალური ტენდენციის პირობებში, დეტერიტორიალიზაციაზე (სახელმწიფო საზღვრების მნიშვნელობის კლებაზე) ორიენტირებულ თანამედროვეობაში, მაშინ ვეთანხმებით, რომ თანამედროვე საზოგადოება დაცლილია ნებისმიერი მყარი თვითმყოფადობისაგან. ეს უხეში განცხადება იქნება იმის გათვალისწინებით, რომ უსახლკარობის სტატუსი საუკუნის განმსაზღვრელი დემოგრაფია გახდა, რომ არაფერი ვთქვათ მილენიალების მომთაბარეობაზე გადასვლის ბუმზე. კითხვა კვლავ რჩება, რატომ არის ადამიანი ვალდებული, მატერიალური რეზიდენცია ეკავოს რუკაზე, საფოსტო კოდით და ბინის ნომრით, რათა თავი იგრძნოს მიკუთვნებულად, აღიარებულად? რატომ არსებობს სახლს-მონატრებულობის ფენომენი, მაშინაც კი, თუ არასდროს ჰქონია ინდივიდს სახლის ქონის ნამდვილი გამოცდილება?
ჩემი განზოგადოებული დაკვირვებით, ქართველების იდენტობაში ასახულია ღრმა კულტურული ტრავმა, სახლთან მიმართებაში. ეს ადგილობრივ სახელოვნებო სცენაშიც იჩენს თავს, რისი აშკარა დასტურიცაა ქართული პავილიონიები ვენეციის ბიენალეზე და ლოკალური ექსპოზიციებიც, სადაც სახლ-კარი ყოველლთვისაა მანიპულაციის მთავარი საგანი.
